ηθική

Κάθε θεωρία που θέτει αντικείμενο θεωρητικής εξέτασης την πρακτική συμπεριφορά του ανθρώπου. Η φιλοσοφική η. διακρίνεται επομένως τόσο από τις θετικές εντολές ή προσταγές που εκπορεύονται από οποιαδήποτε πηγή (θρησκευτική, φιλοσοφική, πολιτική, δικονομική) όσο και από τις περιγραφικές επιστήμες –που έχουν αντικείμενο τις ανθρώπινες πράξεις, τα είδη και τους τύπους τους– κατά το ότι δεν περιλαμβάνει εντολές προς εκτέλεση και δεν χρησιμοποιεί καμία ταξινομική μέθοδο. Η ιστορία της η. συμπίπτει με την ιστορία της φιλοσοφίας σε ό,τι αφορά τις θεωρίες σχετικά με την πρακτική δραστηριότητα και το αγαθό. Τo πρόβλημα μιας η. παρουσιάστηκε στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, όταν το θρησκευτικό-πολιτικό σύστημα της πόλης-κράτους κατέρρευσε από τη διαβρωτική κριτική της διδασκαλίας των σοφιστών. Αποτέλεσε αργότερα αντικείμενο της θεωρητικής σκέψης του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη: στον πρώτο γίνεται το θεμέλιο για μια θεωρία της αθανασίας της ατομικής ψυχής· στον δεύτερο διαμορφώνεται σε οργανωτική αρχή της κοινωνίας, ενώ εξάλλου η ηδονιστική άποψη, η οποία ήδη είχε εκδηλωθεί στη θεωρία των σοφιστών και την οποία καταπολέμησε ο Πλάτων, επανεμφανίστηκε με τον επικουρισμό. Ο χριστιανισμός καταπολέμησε με σφοδρότητα τη φιλοσοφική η. του κλασικού κόσμου –στον οποίο καταλόγιζε και αποδοκίμαζε έναν υπερβολικό νατουραλισμό– και έγινε φορέας μιας ηθικής αρχής, πνευματικής αλλά και εξαρτημένης από τη θέληση που θεμελιώνεται στην αγάπη προς τον πλησίον και στρέφεται προς την τελική υπερβατική πραγματικότητα της βασιλείας του Θεού. Η ριζική αλλαγή που επέφεραν οι νέες αυτές αρχές στην αντίληψη για τη ζωή και τον κόσμο έκανε τη χριστιανική η. ουσιαστικό πρωταγωνιστή του μεσαιωνικού πολιτισμού σε όλες του τις μορφές, χωρίς να εξαιρούνται οι καλλιτεχνικές και κοινωνικο-πολιτικές εκδηλώσεις του. Η ηθική έφεση προς το υπερβατικό, που οικοδομεί μια τελολογική κοσμολογία, έγινε η βάση και για μια ανάλογη πολιτική οργάνωση της κοινωνίας (Εκκλησία και Κράτος). Αυτό εξηγεί γιατί η γέννηση ενός σύγχρονου κόσμου κατά την ουμανιστική εποχή και την Αναγέννηση εκδηλώθηκε ως αντίθεση με το πνεύμα του Μεσαίωνα και ως συνηγορία υπέρ της γήινης εναντίον της καταπιεστικής κυριαρχίας της ουράνιας πραγματικότητας. Επιστρέφοντας συχνά στην ηδονιστική αντίληψη, η η. της Αναγέννησης είχε στόχο να προβάλλει την πολιτική αρετή (virtus civica), η οποία ενέχει, πέρα από τον λόγο ύπαρξής της, την εσωτερική αξία της. Το κράτος (Μακιαβέλι) έγινε έτσι η συγκεκριμένη μορφή του ηθικού σύμπαντος, ενώ σιγά-σιγά άρχισε να διαμορφώνεται η κριτική της η. του χριστιανισμού, την οποία αργότερα o Καντ διατύπωσε με σαφήνεια, αποκαλύπτοντας την ετερονομία που υπάρχει ανάμεσα σε αυτήν και στη βούληση του Θεού. Στον Καντ, η κριτική αυτή αποτελούσε ταυτόχρονα ένα αποφασιστικό πλήγμα εναντίον κάθε ωφελιμιστικού κατάλοιπου που κρυβόταν πίσω από το δόγμα της τελικής ανταμοιβής ή τιμωρίας, μετά την αναγνώριση από αυτόν της αυτονομίας της συνείδησης και του απόλυτου της ηθικής κατηγορικής προσταγής. Ο Καντ αντιπαρέθεσε έτσι μια ασκητική καταδίκη των παθών και την ασυμφιλίωτη αντίθεση μεταξύ αγαθού και χρήσιμου. Μετά τον Καντ, ο φιλοσοφικός στοχασμός από τη μία κατεύθυνση προώθησε την αντίληψη της ηθικής ελευθερίας και από την άλλη ενίσχυσε τη θέση για ένα ξεπέρασμα της ατομιστικής η., που υποστήριξε ο Καντ και οι ρομαντικοί με την ενσωμάτωση του ατόμου στη συγκεκριμένη πραγματικότητα του κράτους, που αντιπροσωπεύει και εξαντλεί την απόλυτη ηθική έννοια (Χέγκελ, Μαρξ). Ήρθε έπειτα o θετικισμός που θέλησε να υποκαταστήσει την καντιανή μεταφυσική των ηθών με μια φυσική της ηθικής συμπεριφοράς (νατουραλιστικής έμπνευσης) προβάλλοντας μια γενική μηχανοκρατική αιτιότητα. Οι απόψεις του θετικισμού για την η., αν και έχουν διατυπωθεί στη βάση μιας αιτιοκρατικής μεταφυσικής, στην πραγματικότητα κατέληξαν σε έναν ανανεωμένο ωφελιμισμό και ηθικό εμπειρισμό. Την άποψη αυτή της η. του θετικισμού καταπολέμησαν τόσο ο ιταλικός νεοϊδεαλισμός (Κρότσε-Τζεντίλε) όσο και η φιλοσοφίατης δράσης του Μπλοντέλ και ο γαλλικός νεοσπιριτουαλισμός. Η λέξη η. προέρχεται από το ουσιαστικό ήθος. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε πρώτος το επίθετο ηθικός, συνδέοντάς το με τη λέξη αρετή και πραγματεία, για να αντιδιαστείλει τον όρο διανοητικός. Την η. ως μέρος της φιλοσοφίας πρωτοχρησιμοποίησαν οι Κυρηναϊκοί φιλόσοφοι, που διαπίστωσαν ότι υπάρχει ένα ηθικό και ένα λογικό μέρος στη φιλοσοφία. Ο Στράβων αναφέρει την έκφραση η. φιλοσοφία και ο Φίλων τη λέξη η. χωρίς προσδιορισμό. Στους Ρωμαίους ο Κικέρων ανέφερε πως αυτός έκανε τη μετάφραση του ελληνικού όρου ηθικός με το λατινικό moralis. Στον Όμηρο και στον Ησίοδο υπάρχουν συχνά γνώμες και παρατηρήσεις σχετικές με την η. Η επίδραση του Πυθαγόρα στη χριστιανική η. ήταν τεράστια. O τρόπος ζωής στις χριστιανικές κοινότητες, οι λειτουργικές τελετές, το δόγμα του Λόγου και της Αγίας Τριάδας έχουν τη βάση τους στις ιδέες των Πυθαγορείων. O πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με τα ηθικά προβλήματα ήταν ο Σωκράτης, ο οποίος πίστευε πως υπάρχει μια σταθερή ηθική αντικειμενικότητα και προσπαθούσε να την καθορίσει, σε αντίθεση με τους σοφιστές, οι οποίοι είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει αντικειμενική ηθική εμπειρία. O Σωκράτης δίδαξε πρώτος στην Ελλάδα μια η. που στηριζόταν περισσότερο στις απαιτήσεις της ατομικής συνείδησης παρά του κράτους. O Πλάτων έστρεψε την προσοχή των ανθρώπων από τον κόσμο των αισθήσεων και τη ζωή της δράσης σε έναν υπερβατικό, αφηρημένο κόσμο. Πίστευε πως η πράξη είχε μικρότερη σημασία από τη σκέψη και πως η πολιτική ελευθερία ήταν ένα κάλυμμα για την αναρχία, ιδέες που αναπτύσσονται στα έργα του Πολιτεία και Νόμοι. O Αριστοτέλης, μελετώντας τις ανθρώπινες κοινωνίες προσπαθούσε να βρει τι ήταν καλό και τι κακό, αναλύοντας τα πλεονεκτήματα αλλά και τις αδυναμίες των πολιτικών θεσμών. Σε αυτόν η η. διαμορφώνεται σε αρχή οργανωτική της κοινωνίας. Τέλος, ο Πλωτίνος αποτελεί τον σύνδεσμο ανάμεσα στην πλατωνική και τη χριστιανική η. Η χριστιανική ηθική αποτυπώνεται στα κείμενα της «Καινής Διαθήκης» (φωτ. ΑΠΕ). Κεντρική θέση στη χριστιανική ηθική κατέχει το αποκαλούμενο «προπατορικό αμάρτημα»· στην εικόνα, «Αδάμ και Εύα» (Μουσείο Κοντέ, Σαντιγί· φωτ. Ζιροντόν).

* * *

η

βλ. ηθικός.